حجامت در طب سنتی
حجامت در طب سنتی به عنوان یک امر درمانی، دارای قدمتی طولانی و ریشه ای عمیق در پزشکی ملل مختلف می باشد. شواهدی از حجامت در تمدن های باستانی ایران ،مصر ،یونان ،روم ،چین و …وجود دارد. ۲۶۰۰ قبل از میلاد مسیح شاخ های حجامت وارد اصول درمان شد و ۲۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح حجامت امری رایج بود . نقل بر این است که در جنگ ها که در آن زمان نبرد تن به تن بود سربازان زخم های از تیغ و شمشیر برمی داشتند پس از مدتی که زخم بهبود می یافت فرد متوجه می شد که برخی از مشکلاتی که فرد در آن عضو داشت نیز از بین رفته است و این پایه درمان از طریق خونگیری شد .پس از ظهور اسلام پیامبر و ائمه این درمان را تایید کردند و بحث و توسعه داده شد خصوصا طبیب آل محمد حضرت علی بن موسی الرضا (ع) . در متون طب سنتی به ویژه در آثار طبیبان بزرگی چون رازی ،ابن سینا به تفصیل به حجامت و فواید آن پرداخته شده است.
تعریف حجامت
حجامت یک روش پیشگیری و درمان بیماری ها با ایجاد مکش روی پوست است که می تواند همراه با تیغ زدن و خونگیری یا بدون آن انجام شود. دو نوع اصلی آن حجامت خشک که تنها عمل بادکش انجام می شود و هیچ گونه خونی از بدن خارج نمی شود. حجامت تر علاوه بر بادکش خراش های سطحی نیز ایجاد شده و خونابه از بدن خارج می شود
کاربرد اصلی حجامت
زمانی باید انجام شود که علائم غلبه خون ظاهر شود :
- سنگینی در سر و درد آن
- امتلا
- سرخی در سر و صورت و گردن
- خارش صورت و پیشانی
- تاری چشم
- خارش محل حجامت
- خنده فراوان
- احساس وجود خون در دهان
- تورم لثه
- خواب زیاد
- دیدن سرخی و خون در رویا
امتیازات حجامت
حجامت خون را از میان گوشت (مویرگ ها )بیرون می کشد بدون آنکه زخم بر بدن عارض شود برخلاف خون دادن که مستقیما از رگ انجام می شود. حجامت به عنوان یک تنظیم کننده سیستم ایمنی (رگولاتور )عمل می کند سیستم ایمنی را در برابر عفونت ها و میکروب ها تقویت می کند و در موارد آلرژی ها و حساسیت ها باعث کم شدن فعالیت سیستم ایمنی می شود
حجامت پیشگیرانه
حجامت در طب سنتی اسلامی جایگزین مطمئن یا شاید پرقدرت تر به جای واکسیناسیون اطفال و نوجوانان است و قبلا هم بوده به چند دلیل:
- تاکید مکرر بر انجام حجامت در کودکان و نوجوانان در کلام معصومین و حکمای بزرگ نظیر جرجانی ,سن شروع حجام از چهار ماهگی است یعنی درست همان زمان که فاکتورهای و آنتی بادی های اکتسابی نوزاد از مادر دچار افت و کاهش می شود. امام صادق می فرماید کودکان خود را حجامت کنید که برای طفل مانند حرس است برای درختان
- کودکان زیادی هستند که بنابر نظر والدین واکسیناسیون نشده اند و حجامت شده اند و هیچ گونه عارضه و خطراتی از لحاظ ابتلا به بیماری در آنها مشاهده نشده و چه بسا از لحاظ ابتلا به بیماری های سیستم ایمنی( حساسیت, آلرژی) نسبت به همسالان خود در حد کمتری بوده اند
- منطق واکسیناسیون تحریک سیستم ایمنی با ویرولان یا پاتوژن پاتوژن تضعیف شده است. طی بررسی ها مشاهده شده که سیستم ایمنی پس از حجامت دچار افزایش قدرت عملکرد می شوند. حجامت و کاهش وسکوزیته خون بررسی انجام شده پس از هر بار حجامت به طور معناداری کاهش هموگلوبین و هماتوکریت اتفاق خواهد افتاد جالب است بدانیم این اتفاق در بیماران کم خون یا بیماران دارای هموگلوبین نرمال اتفاق نخواهد افتاد .
حجامت و ایجاد تعادل هورمونی
برخی بیماری های هورمونی و مشکلات بالینی ناشی از اختلالات هورمونی به طور قابل ملاحظه ای پس از حجامت رو به بهبود می گذارد مانند بیماری هایپو و هایپرتیروئیدیسم(کمکاری و پرکاری تیروئید) که البته در این مورد بادکش تاثیر کارآمدتری دارد. در سطح هیپوفیز قادر به افزایش هورمون رشد و موارد دیگر مانند زود انزالی، دیسمنوره ,الیگومنوره و…
در مسمومیت های حاد و مزمن تجربه نشان داده که حجامت در تخلیه سموم و ترکیبات زائد کاملا موثر است. حجامت به عنوان یک روش درمانی دارای قدمتی طولانی و ریشه های عمیق در پزشکی ملل مختلف دارد. شواهدی از حجامت در تمدن های باستانی ایران، مصر، یونان، روم ،چین ،هند و … وجود دارد.
دو نوع اصلی حجامت
حجامت خشک:
که تنها عمل بادکش انجام می شود و هیچ گونه خونی از بدن خارج نمی شود
حجامت تر :
علاوه بر بادکش خراش های سطحی نیز ایجاد شده و خون از بدن خارج می شود. نقل بر این است که در جنگ ها که در آن زمان نبرد تن به تن بود و سربازان زخمهای از شمشیر برمی داشتند ،پس از مدتی که زخم ها خوب می شدند فرد متوجه می شد که برخی از مشکلات که فرد در آن عضوداشت ،نیز از بین می رفت و این پایه درمانی از طریق خونگیری شد. پس از ظهور اسلام پیامبر و ائمه این درمان را تایید کردند و بسط و توسعه دادند،از جمله حجامت پیشگیری از بیماری ها ،دعای حجامت، نحوه نشستن چهارزانو، رو به قبله بودن و… احادیث و روایات بسیاری در باب فواید حجامت وجود دارد . در متون طب سنتی به ویژه در آثار طبیبان بزرگ چون رازی، ابن سینا به تفصیل به حجامت و فواید آن پرداخته شده است. حجامت خون را از میان گوشت (مویرگ ها) بیرون می کشد بدون آنکه ضعف بر بدن عارض شود برخلاف خون دادن که مستقیما از ورید انجام می شود. طبیب آل محمد (علی بن موسی الرضا علیه السلام) دستورات اصلی حجامت را تبیین فرمودند از جمله که فرد باید چهارزانو بنشیند و رو به قبله بنشیند و دعای حجامت را بخواند ،روزی که حجامت می کنید باید هوا صاف باشد و بادهای شدید نوزد، و تا زمان روشن شدن خون احازه دهید تا بیاید. حجامت به عنوان یک تنظیم کننده سیستم ایمنی رگولاتور عمل می کند سیستم ایمنی را در برابر عفونت ها و میکروب ها تقویت می کنند و موارد آلرژی ها و حساسیت ها باعث کم شدن فعالیت سیستم ایمنی می شود. بررسی انجام شده پس از هر بار حجامت به طور معناداری کاهش هموگلوبین و هماتوکریت اتفاق خواهد افتاد ,جالب است بدانیم این اتفاق در بیماران کم خون یا بیماران دارای هموگلوبین نرمال اتفاق نخواهد افتاد.
مقایسه حجامت با فصد
الف- برتری های حجامت بر فصد
۱)خون حجامت از مویرگ ها خارج می شود لذا قوت بدن راکم نمی کند، برخلاف فصدکه خون را از وریدهای نسبتا بزرگ خارج می کند و ایجاد ضعف می کند
۲)حجامت هر عضو باعث پاک شدن همان عضو می شود پس برای درمان های موضعی مفید است
۳) در حجامت برخلاف فصد از جوهر روح کاسته نمی شود
۴) اگر حجامت در جایگاه خود انجام شود استفراغ از اعضای رئیسه صورت نمی گیرد پس باعث ضعف آنها نمی شود
۵) پاکسازی نواحی پوست در حجامت بیشتر از فصد است
۶)حجامت بالاتنه مانع ریزش ماده به پایین بدن می شود
۷)حجامت برای کسانی که خون زیاد ندارند مانند کودکان مناسب تر است حجامت تنقیه خاص می کند
ب- نقاط ضعف حجامت نسبت به فصد
۱)حجامت تنقیه خاص می کند ولی فصد تنقیه عام می کند
۲)حجامت نواحی اطراف پوست را پاک می کند ولی فصداز قعر تن فضولات را خارج می کند حجامت خون صاف تر و رقیق تر را خارج می کند لذا برای بدن های تنومند که دارای خون غلیظ هستند نفع کمی دارد
زمان انجام حجامت
بهترین فصل حجامت بهار و بعد آن پاییز بیشتر از سایر فصول توصیه می شود در سرما و گرمای شدید کمتر از بقیه اوقات انجام می شود. این امر در فصد و سایر استفراغات نیز باید رعایت شود. ماه ها در دی ماه که سرد باشد حجامت نهی شده است و در ماه آذر رومی فروردین به آن توصیه شده است . روزهای ماه؛ اول و آخر ماه قمری برای حجامت مناسب نیست چرا که اخلاط در بدن ساکن هستند و میل به باطن دارند در زمان غلبه نورماه قمری ۱۴ و ۱۵ قمری نیز حجامت مناسب نیست چرا که اخلاط خفیفه بیشتر میل به باطن دارند اما از زمانی که ماه شروع به نقصان می کندیعنی شانزده ،هفده ماه بهترین زمان برای انجام حجامت است. زیرا در این زمان اخلاطی که در نیمه ماه به سطح بدن آمده بودند اخلاط رقیق آن به عمق بازگشته و اخلاطی در سطح باقی می مانند و حجامت در این زمان توصیه بیشتری می شود و در این زمان اخلاط غلیظ بیشتری را خارج می کنیم در برخی روایات اسلامی روزهای هفدهم نوزده و بیست ویک ما ه مورد تاکید واقع شده است. امام رضا در رساله ذهبیه می فرماید هرگاه تصمیم به حجامت داشتی از روز دوازده تا پانزده ماه قمری انجام بدی که برای سلامتی بدنت بهتر است و هنگامی که ماه کامل شد حجامت نکن مگر اینکه اضطرار داشتی چرا که خون با کاسته شدن از هلال ماه کم و با زیاد شدن آن زیاد می شود.
روزهای هفته
از منابع طب سنتی روز خاصی تاکید نشده و در روایات اسلامی روز جمعه نهی شده و برخی چهارشنبه ها را نیز نهی کردند که البته چهارشنبه ها با خواندن ایه الکرسی و صدقه دادن کراهت آن از بین می رود
نکته: در روایت تاکید شده هرگاه ضرورت انجام حجامت وجود داشت آیت الکرسی و دعا ی حجامت خوانده شود.
نکته ؛ما دو نوع حجامت داریم حجامت پیشگیری که در موارد زمان بندی ذکر شده در بالا رعایت می شود و حجامت اضطرار بر حسب بیماری که باید فرد در اسرع وقت حجامت شود.
ساعت حجامت
بهترین ساعت حجامت زمانی است که گرما به سردی میل کند، بعد از ظهر وغرب، چرا که حرارت باعث ذوب خون می شود و اخراج آن را آسان می کند ولی نباید در حرارت شدید انجام شود در ظهر خلط لطیف صالح به سطح می آید و حجامت باعث خروج ان می شود.
بهترین روز حجامت در طول سال هفتم حزیران(از ماههای رومی) است که هرساله متغیر است و تقریبا معادل اخرین روزهای بهار است و بر اساس تقویم نجومی هر سال تعیین می شود و اگر فرصت نشد جایگزین ان ۱۴ حزیران یعنی یک هفته بعد می باشد.که موارد مفید معجزه واری در این روز تجربه شده است.
ملاحظات قبل از حجامت
استحمام: پس از استحمام نباید حجامت کرد مگر کسی که خون او غلیظ باشد تا در اثر توقف در حمام و بخارات آب گرم رقت در خون حاصل شود. یک ساعت پس از حمام استراحت نموده و بعد حجامت کند،پس واضح است که حجامت در حمام نیز جایز نیست البته حمام با دوش گرفتن امروزی امری متفاوت است و توقفی در حمام انجام نمی شود .
جماع: بین جماع(نزدیکی کردن) و حجامت دوازده تا بیست و چهار ساعت فاصله باشد.
باید پاک و حتی الامکان با وضو باشد.
حجامت در زمان گرسنگی باعث ریختن صفرا به آن و باعث ضعف و بیماری صفراوی می شود ،به علاوه باعث خروج بیشتر اخلاط صالحه می شود .در احادیث نیز از حجامت در گرسنگی نهی شده است .حجامت در زمان سیری و بلافاصله پس از خوردن غذا و قبل هضم غذا باعث جذب غذای نضج نیافته برای عضو مورد حجامت شده و ایجاد بیماری از جمله برص می کند . پس در زمان حجاب نباید گرسنه باشیم و نباید سیر باشیم. از حجامت در زمان خستگی یا حجامت در زمان عصبانیت باید پرهیز شود.
رعایت سن در حجامت
در طب سنتی قبل از دو سالگی و بعد از شصت سالگی نباید حجامت کرد اما در روایتی از امام صادق علیه السلام حجامت در چهار ماهگی توصیه شده است همچنین اگر فرد دارای بنیه باشد در بیش از شصت سالگی هم می توان حجامت کرد
فاصله بین حجامت ها
در رساله ذهبیه امام رضا به قاعده سن- روز توصیه شده مثلا سی ساله هر سی روز، چهل ساله هر چهل روز حجامت کنند و هر چه سن بالاتر رود فاصله بین حجامت ها بیشتر می شود .طبق یک قاعده کلی بهتر است حداکثر ماهی یک بار و حداقل سالی دو بار حجامت شود.
سوالات قبل انجام حجامت
بهتر است حجام یک سری سوالات را از بیمار بپرسد تا درک دقیق تری از وضعیت بیمار داشته باشد و اگر منعی است از انجام حجامت سر باز زند
- آیا بیمار گرسنه است یا تشنه
- آخرین باری که جراحی یا حجامت کرده چه زمانی بود
- آیا سابقه بیماری مانند ایدز هموفیلی و هپاتیت دارد
- آیا سابقه سکته قلبی دارددر صورت مثبت بودن چه زمانی و دچار مشکل شده است
- آیا حالت بیمار عصبانی خسته کم خواب و نگران است و بیش از دوازده بیش از دوازده ساعت از معاشرت جنسی او گذشته است
- آیا در دوران قاعدگی به سر می برد پایایان قاعده او چه زمانی بوده است
- آیا بیمار حمله صرع دارد و در موقع خونگیری و جراحی دچار شوک می شود .
- تاکنون از چه روش های درمانی استفاده کرده مانند طب سوزنی هومیوپاتی گیاه درمانی و۰۰۰
مقتضیات انجام حجامت
زمانی که بیمار برای حجامت در جایگاه قرار می گیرد باید به گونه ای با او رفتار شود که احساس کند کاملا مورد توجه طبیب یا حجام قرار دارد.برای تفهیم این توجه لازم است ارتباط مستمر با بیمار برقرار باشد این ارتباط می تواند از طریق تذکر به ذکر صلوات، پرسیدن حال بیمار در حال اجرای حجامت، گرفتن نبض دست یا سوال اینکه حال تشنگی یا ضعف، سرگیجه، تهوع، بی حالی دارد و یا خیر،برقرار گردد. به هر حال به هیچ وجه نباید بیمار را در حال حجامت تنها رها ساخت نحوه نشستن بیمار در جای حجامت مهم است که در رساله ذهبیه امام رضا ع به صورت چهار زانو است و لازم است بیمار بدون کفش در جایگاه قرار گیرد و حالت نشستن به صورت آزادانه باشد .بهتر است در ارتفاع ارتفاع روی تخت نباشد و روی زمین باشد که خدای ناکرده اگر دچار غشوه شد سقوط نکند، از نشستن روی تخت یاصندلی به نحوی که پاها آویزان باشد جدا خودداری شود.
آماده سازی موضع حجامت
ابتدا بهتر است موضع ضدعفونی شود. می توان از الکل یا ترکیب سرکه و گلاب استفاده کرد که با پنبه به موضع حجامت مالیده شود. برای انجام حجامت بهتر است موضع حجامت آماده سازی شود، ماساژ موضع به همراه روغن از شیوه هایی است که از قدیم رایج بوده است آماده سازی موضع به ویژه برای کسانی است که دارای عضلات فشرده هستند و لازم است از آنان خون بیشتری گرفته شود و یا دچار انقباض عضلانی هستند. پس از روغن مالی با روغن های خوب مانند کنجد، زیتون، سیاهدانه بادکش لغزان و خورشیدی را پیشنهاد می کنیم؛ بدین طریق که ابتدا بادکش را در موضوع اصلی حجامت می گذاریم و پس از چند ثانیه برمی داریم آنگاه بادکش های دیگر را در محیط دایره مرکزی قرار می دهیم و به سمت مرکز لغزان سر می دهیم تا به مرکز برسد سپس بادکش را برمی داریم, این کار را تماما در محیط انجام می دهیم.
روغن زیتون طبیعی
مراحل حجامت
- بادکش
- ایجاد خراش
- تخلیه خون
- پانسمان
ابتدا بادکش را در موضع قرار می دهیم( سه مرحله در موضع اصلی بادکش را قرار می دهم که زمان هر بار سه تا پنج دقیقه است) مقدار انبساط عضلانی در بادکش در مرحله اول باید کم باشد پس از طی زمان بادکش بادکش را برمی داریم و با فاصله چند ثانیه ای مرحله دوم و سوم را انجام می دهیم و هر بار مقدار مکش را قدری بیشتر می کنیم در این فاصله بادکش گذاری حجام فرصت دارد دعای حجامت را بخواند و از بیمار بخواهد همراه او تکرار کند . در حین حجامت خواندن آیت الکرسی و دعای حجامت توصیه شده است.
دعای حجامت
اَعوذ بِالّلهِ الکَریم فى حِجامَتى
مِنَ العَین فِى الدَّم وَ مِن کُلّ سوءِ
وَ الاَعلالِ وَ الاَسقامِ وَ الاَوجاعِ وَ الاَمراضِ
وَ اَسئَلُکَ العافِیهَ وَ المُعافاهَ
وَ الشِّفاءِ مِن کُلِّ داء
پناه می برم به خداوند کریم در حجامتی که
انجام میدهم، از انحراف در خون و از همه
بدیها و علتها و سختىها و دردها و بیماریها
و از تو سلامت و اسباب سلامت
و شفاى همه بیمارىها را طلب مىکنم
دعای حجامت به روایت از حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام
بحار الانوار ، ج ۶۲ ص۱۱۷
ایجاد خراش
مهم ترین بخش حجامت ایجاد خراش است. عموم خراش ها سطحی است و نباید از مقطع پوست اول و دوم( اپیدرم) گذر کند و به زیر جلد نباید برسد.طول خراش ها کوتاه زیر پنج میلی متر باشد. سعی شود خراش ها در چند ردیف ترجیحا هفت عددی و با مهارت حجام به سرعت انجام گیرد. در صورت وجود موی زیاد کوتاه کردن موها قبل از خراش ضروری است ایجاد خراج باید فوری و پس از برداشتن لیوان حجامت و قبل از بازگشت تورم موضع به حالت اولیه صورت گرفت که از فرصت بی حسی برای ساده تر شدن کار و راحت بودن حجامت شونده استفاده شود.در این فرصت حجامت شونده به ذکر صلوات توصیه می شود و در حالی که ارتباط مکالمه با بیمار برقرار است به وسیله دست با کتف و گردن بیمار تماس برقرار شود در لحظه ایجاد خراش ترجیحا با شصت دست دیگر مقداری پوست را بکشید تا تیغ به راحتی بتواند خراش را در پوست ایجاد کند مخصوصا افرادی که پوست شل و وارفته دارند. سپس خراش ردیف دوم و سوم که ترجیح همه هفت عددی باشند نیز به سرعت انجام شود . در حجامت سر،زیر چانه، گونه ، یعنی مواضعی که می خواهیم آثاری از حجامت روی موضع باقی نماند، باید حجامت به شکلی سوزنی باشد که با تیغ یازده و یا لانست سوراخهایی کم عمق بر روی پوست ایجاد می کنیم.
ایجاد خراش در مواردی که لازم نیست بادکش روی موضع گذاشته شود و ریزش چند قطره خون از موضع کفایت می کند ، نحوه خراش سوزنی و کوتاه خواهد بود خراش پشت گوش ، لاله گوش کودکان به منظور درمان یرقان فیزیولوژیک، خراش روی پیوره لثه درعفونت های دندانی و روی جوش های عفونی و پراکنده در سر. خراش ها باید در جهت درماتوم پوستی حدود لانگر باشد، در تصاویر زیر جهت درماتوم پوستی را مشاهده می نمایید. تماس تیغ با بدن با یک زاویه حاده خواهد بود.
