مزاج شناسی
ارکان: اجسام بسیطی هستند غیرقابل تقسیم به اجسام مختلفه که اجزای اولیه بدن انسان را تشکیل می دهد شامل:
آتش: گرم و خشک
هوا: گرم و تر
آب: سرد و تر
خاک: سرد و خشک
مزاج: هرگاه ارکان در یکدیگر درآمیزند، به نوعی که یکی در دیگری اثر کند که قوت های خود که ضد همند، هر یک تیزی دیگری را بشکند، به حدی که در همه اجزا کیفیت یکسان گردد، این کیفیت مرکب را مزاج گویند.
خلط: جسم تر و روان و سیال است که غذا به آن تبدیل می شود و جایگاه آن رگ ها و اندام های میان تهی مانند معده و طحال و… می باشد.
غذا تحت تاثیر سیستم گوارشی به یک ماده به نام کیلوس معدی تبدیل می شود، سپس این ماده توسط عروق ماساریقا به کبد رفته و تبدیل به کیموس کبدی می شود که از کیموس کبدی، چهار خلط صفرا، سودا، بلغم و دم ایجاد می شود.
هضم دارای چهار مرحله است:
- محصول کیلوس معدی: پسماند مدفوع از راه روده
- کیموس کبدی: پسماند ادرار از راه کلیه ها
3و4- عروق و اندام ها: پسماند عرق، چرک و ترشحات گوش و بینی، رشد زوائد طبیعی بدن مثل مو و ناخن، ترشحات غیر طبیعی مانند التهابات، زخم ها، د مل ها و…
برای تشخیص بهتر جایگاه اخلاط، اگر خون را در لوله آزمایش بریزیم، پس از مدتی چند لایه تشکیل می شود.
لایه بالایی: صفرا به رنگ زد، کف خون
لایه بعدی: دم، خونابه
لایه بعدی: بلغم، شفاف و سفید
لایه زیرین: سودا، تیره
اگرچه همه این اخلاط در خون موجودند، اما جایگاه ذخیره صفرا در کیسه صفرا، جایگاه ذخیره سودا در طحال و دم و بلغم در عروق خونی و لنفاوی در حال گردش هستند.
مزاج صفرا گرم و خشک، مزاج دم گرم و تر، مزاج سودا سرد و خشک، مزاج بلغم سرد و تر
وجود هر چهار خلط در بدن ضروریست اما در حد خاص و معین
انواع مزاج: ما در مجموع 9 مزاج داریم
مفرد: گرم، خشک، سرد، تر
مرکب: گرم و تر، سرد و تر، گرم و خشک، سرد و خشک، معتدل
مزاج معتدل بر دو نوع است:
- معتدل حقیقی: هر چهار رکن به نسبت مساوی در یک جسم وجود داشته باشد.
- معتدل بر حسب منفعت: هر موجودی بر حسب نوع فعالیت و خلقتش دارای مزاج است، مثلا گرگ، گرم و خشک- شیر، گرم و تر- مورچه، سودا- زنبور، صفرا- الاغ، بلغم
هرچیزدارای مزاج است: حیوانات، گیاهان، فصول، سنین و اعضای بدن و…
حیوانات: دربالا اشاره شده
گیاهان: در گیاهان وجود عناصر چهارگانه را با خوردن یا لمس آنها می توانید تشخیص دهیم.
گیاهن گرم و خشک: گیاهانی که خوردن و یا حتی لمس آنها موجب گرمی و تشنگی فوری شود و حتی با تکرار در آنها باعث ایجاد خارش و سوزش شود.
گیاهان گرم و تر: گیاهانی که خوردن آن ها موجب گرمی شود.
گیاهان سرد و تر: گاهانی که خوردن آنها موجب رفع حرارت بدن و تشنگی شود.
گیاهان سرد و خشک: گرمی بدن را می کاهند ولی تشنگی را رفع نمی کنند.
در مجموع عناصر گرم و خشک و را صفرازا، گرم و تررا مولد خون، سرد و خشک را سودازا، و سرد و تر را بلغم زا گویند.
مزاج فصول: بهار گرم و تر، تابستان گرم و خشک، پاییز سرد و خشک، زمستان سرد و تر
مزاج ساعات شبانه روز: صبح گرم و تر، ظهر گرم و خشک، عصر سرد و خشک، شب سرد و تر.
مزاج سنین:
-تولد تا سی سالگیف سن رشد و نمو: گرم و تر
-سی تا چهل سالگی ،جوانی: گرم و خشک
-چهل تا شصت سالگی، میانسالی: سرد و خشک
-شصت به بالا، کهولت: سرد و تر
مراحل تکوین حرارت و رطوبت غریزی:
انسان با یک حرارت و رطوبت غریزی به دنیا می آید، پس کودکان دارای مزاج گرم و تر هستند. در سنین جوانی، رطوبت کم کم ازبین رفته و حرارت می ماند، در نتیجه مزاج جوانان گرم و خشک می شود. در سنین میالنسالی، حرارت نیز از بین می رود، در نتیجه میانسالی سنین سوداست. و در نهایت در سن شصت به بالا یک رطوبتی بر بدن عارض می شود، پس سن کهولت سن بلغم است.
مزاج مزه ها:
-شیرین: گرم
-تلخ: گرم و خشک
-ترش: سرد و خشک
-شور و تند: گرم و خشک
-گس و بی مزه: سرد و تر
مزاج اعضای بدن:
-مغز: سرد و تر
-استخوان و مو: سرد و خشک
-چربی: سرد و تر
-قلب: گرم و خشک
مزاج جنس:
-جنس مذکر گرم تر و خشک تر از جنس مونث است
-مزاج مکان:
-کوهستانی: سرد و خشک
-بیابانی: گرم و خشک
-کنار دریا: سرد و تر
تشخیص مزاج سرشتی(جبلی)
یکی از بهترین راههای تشخیص مزاج استفاده اتز فاکتورهای دهگانه است. بدین شرح:
- ملمس: به همراه لمس پوست می توانید تشخیص بدهید هم گرمی و سردی و هم خشکی یا تری مزاج را، البته فرد لمس کننده باید دارای مزاج معتدل باشد.
- لحم و شحم(گوشت و چربی یا چاقی و لاغری): آدم ها یا چاق هستند یا لاغر. آدم های چاق بر دو دسته هستند؛ یا چاق عضلانی که طبعشان گرم و تر یا چاق دارای چربی و پوست شل هستند که طبعشان سرد و تر(بلغمی) می باشد. افراد لاغر در حقیقت دارای طبع خشک می باشند. اگر استخوان بندی درشت و قد نسبتا بلندی داشته باشند، گرم و خشک(صفراوی) هستند و اگر استخوان های ریزو جثه کوچکی داشته باشند، سرد و خشک( سودایی) هستند.
- رنگ پوست: اگر پس زمینه پوست فرد به سفیدی بزند، فرد دارای کم خونی یا مزاج مایل به سردی و بلغم است. اگر پس زمینه به قرمزی بزرند، مزاج فرد، دموی می باشد. اگر به تیرگی و رنگ بادمجانی بزند، مزاج فرد سودایی است. و اگر به زردی بزند مزاج فرد صفراوی است.
- مو:
الف) موی سر: دموی مزاجان پرمو هستند ولی ممکن است به ریزش مو یا تاسی سر مبتلا شوند، صفراوی ها موهای معمولی دارند ولی ممکن است به تاسی سر مبتلا شوند. سودایی ها معمولا پر مو هستند. بلغمی ها دچار ریزش مو می شوند و اگر دچار ریزش مو شوند، در وسط سر است.
ب) موی بدن: دموی ها موهای بدنشان معمولی؛ صفراوی ها کم مو، سودایی ها پرمو، و بلغمی ها بی مو هستند.
- شکل اعضا:
الف) گرمی مزاج: قفسه سینه پهن، اندام ها بزرگ، عروق برجسته و قابل مشاهده، نبض عظیم و قوی، عضلات کلفت و بزرگ و به مفصل چسبیده.
ب) خشکی مزاج: چهره لاغر و پوست به استخوان چسبیده، مفاصل قابل مشاهده و برجسته، غضروف های حنجره و بینی، برجسته و قابل مشاهده
- انفعال اعضا: اگر عضوی در برخورد با گرما یا سرما، خشکی یا رطوبت، زود از آن اثر پذیرد نشانه غلبه آن مزاج است. مثلا در گرما(چه خوراکی و چه موضعی) زود گرم شود.
- خواب و بیداری: خواب تابع تری است
سرد و تر: خواب زیاد
خواب سنگین و عمیق: تر
گرم و خشک: خواب کمتر
مزاج خشک: خواب سبک
زمان خواب: در گرم مزاجان کوتاه تر و در سرد مزاجان طولانی تر است.
گرم و خشک: دیر به خواب می رود و زود هم از خواب بیدار می شود.
- نحوه انجام فعالیت های روزانه: گرم مزاجان کارها را تند تر و سریع تر انجام می دهند و رشد سریع در بدن، موها و ناخن و… دارند
- دفع فضولات(عرق، ادرار، مدفوع) : گرم مزاجان فضولات بودار و پررنگ دارند و خیلی ائقات لباس زیرشان کثیف می شود.
- رفتارها و عکس العمل ها:
مزاج گرم: عصبانیت، برانگیختگی، عکس العمل سریع، بی اعتنایی به قضاوت دیگران، جرات، شجاعت، جسارت، بی قراری و اضطراب، زیرکی، هوش زیاد، زود رنجی، خوش بینی، امیدواری، پرحرفی،حافظه خوب، سرعت و پیوستگی کلام
مزاج سرد: کسالت، کندی عکس العمل ها، ترسو بودن، محتاط بودن، زیادی شرم و حیا
مزاج خشک: ثبات عقیده، پایدار بودن در خشم و آشتی
مزاج تر: انعطاف پذیری، تغییر سریع نظرات و عقاید، حافظه کم
مزاج گرم و خشک: تند خویی، زود خشمی، قدرت بالا در تجزیه و تحلیل مسایل
مزاج گرم و تر: شجاعت و جسارت، روابط عمومی خوب و دوستان زیاد
مزاج سرد و خشک: ثبات عقیده، انجام کارها بدون عجله ، مستعد افسردگی، درونگرا، دارای دوستان محدود
مزاج سرد و تر: صبور، بد حافظه، خواب آلود
خصوصیات مزاج های مختلف
- گرم و خشک(صفراوی مزاج)
لاغر ولی دارای مفاصل و استخوانبدی درشت و برجسته، پوست گرم و خشک، رنگ پوست به سفیدی و چشم به زردی می زند، خشکی دهان و عطش، خیلی گرمایی هستند و در تابستان اذیت می شوند، استعداد این را دارند که با خوردن خوراکی های خیلی گرم دچار خارش و کهیر شوند، کم خواب هستند، تمایل به خوردن ترشی ها(سرکه، تمرهندی) را دارند. همچنین سردی هایی مانند کاهو و هندوانه. تمایل به خوردن شیرینی در این ها کم است. نبض پر و قوی دارند، عروق برجسته در دست دارند، زود عصبانی شده و زود هم عصبانیتشان فروکش می کند، بسیار پرانرژی و پرتحرک هستند، باهوش، زیرک و پرحرف هستند، در کارها چالاک و سریع هستن و همچنین دقیق و منظم و تیزبین، میل جنسی بالا دارند و توان جنسی متغیر
- گرم و تر(دموی مزاج)
این افراد هیکل درشت و بدنی عضلانی دارند، لاغر نیستند، پوستی سرخ و سفیدرنگ دارند. موهای پرپشت و نبض پر و قوی دارند، خوب می خوابند و تحمل بی خوابی را نیز دارند. پوست اینها گرم و مرطوب و نرم است، نه گرمایی و نه سرمایی هستند ولی تحمل سرما برایشان راحت تر است. میل به شیرینی و ترشی دارند و همه نوع غذا را می توانند بخورند، شجاع و جسور هستند و دارای اعتماد به نفس بالا. معمولا مدیر و رهبر یک جمع یا گروه می شوند. خوش اخلاق و خوشرو هستند. معمولا آرام هستند ولی اگر عصبانی شوند رفتار مخاطره آمیز از خود نشان می دهند. معمولا اهل ریسک هستند، اکثرا بی نظم هستند. هوش و حافظه بالایی دارند. سریع و پرانرژی هستند. میل و توتن جنسی بالایی دارند. مستعد بیماریهای قلبی و عروقی و فشارخون هستند
- مزاج سرد و تر(بلغمی مزاج)
افراد چاقی هستند با بدن پرچربی. پوست مرطوب و سفیدرنگ دارند، موهای کم پشت دارند. دهانشان مرطوب است و تشنه نمی شوند. خوابشان زیاد و سنگین است. احساس کسلی و بی حالی دارند. تمایل به خوردن شیرینی، ادویه و گرمیجات دارند. در فصل زمستان خیلی اذیت می شوند. اینها مستعد ابتلا به بیماریهای رماتیسمی و مشکلات گوارشی هستند. با خوردن سردی ها دچار مشکل می شوند. نبض ضعیفی دارند. اینها افرادی آرام و صبور هستند، کم انرژی و کم جنب و جوشند. در کارها کند هستند. خیلی دیر عصبانی می شوند. فراموشکار و کندذهن هستند. این افراد راحت و بی فید به بیشتر مسایل هستند. همه چیز را راحت می گیرند و خود را درگیر چیزی نمی کنند. توان ریسک ندارند. محتاط هستند و بی اراده. متاثر از دیگران ودارای میل جنسی و توان جنسی کمند.
- مزاج سرد و خشک(سوداوی مزاج)
این افراد اندامی لاغر دارند. پوست و بینی خشکی دارند. پوستی تیره و کدر دارند. پرم. هستند. خواب کمی دارند. تحمل هوای سرد را ندارند و در هوای گرم و فصل بهار راحت ترند و در فصل پاییز خیلی اذیت می شوند. تمایل به خوردن شیرینی و گرمی ها دارند. اینها افرادی دقیق و منظم و دوراندیش و محاسبه گر هستند، همچنین محتاط. بیشتر اوقات دچار نگرانی و دودلی و وسواس در تصمیم گیری ها می شوند. افرادی لجباز هستند و در تصمیم خود بسیار پایدار و ثابت قدم. خیلی اهل تفکر و خیال هستن. خودخور و درونگرا هستند. کم انرژی هستند. میال جنسی کم و توان جنسی کم دارند. مستعد افسردگی و وسواس هستند.
اینها که ذکر شد مزاج سرشتی(جبلی) است، یعنی مزاجی که از طریق ارث از پدر و مادر به فرد منتقل می شود. این مزاج از زمان تولد در فرد وجود دارد و یک حالت طبیعی است برای آن فرد. این علایم و خصوصیات با علایم بیماری ناشی از غلبه اخلاط که در ادامه به آن می پردازیم تفاوت دارد.اگر تعادل میان اخلاط و مقدار و کیفیت هر یک از اخلاط بهم بخورد موجب بیماری در بدن می شود. یا به عبارتی موجب غلبه یک خلط بر اخلاط دیگر در بدن می شود.
علایم غلبه اخلاط:
- دم: پری رگ ها و پری نبض. سردرد و احساس سنگینی سر. سرخی چشم ها، صورت و بدن. ایجاد دمل و جوش و خارش(بیشتر در تنه و کتف). زیاد شدن خواب. احساس کسالت و خمیازه. احساس مزه شیرین در دهان. خون ریزی لثه و بینی. خارش محل حجامت و فصد قبلی. افزایش فشار خون.
- صفرا: زردی رنگ چشم و پوست. خشکی دهان و بینی. عطش زیاد. جوش و آکنه در سر و صورت. خشکی پوست و اگزما. تلخی دهان. کاهش اشتها به غذا. احساس گزگز و سوزن سوزن شدن در بدن. نبض سریع. احساس تهوع.
- سودا: لاغری، خشکی و سفتی پوست. پرمویی کل بدن. موی درشت و سیاه همراه با دونیم شدن موی سر. سوزش سردل. اشتهای کاذب و سیری زودرس. سیاه و تیره شدن رنگ پوست بخصوص زیر چشم. فکر و خیال زیاد(وسواس). خواب سبک و مکرر پریدن از خواب. اضطراب و تشویش خاطر(افسردگی).
- بلغم: سفیدی رنگ پوست. نرمی و سردی پوست. کندی حواس. زیاد شدن خواب. مدفوع بدبو. فراموشی و کندفهمی. ترشحات پشت حلق و بلغمی و سرفه زیاد. ضعف هضم و آروق و ترش کردن. افزایش آب دهان. افزایش آب دهان. افزایش اشتها. تجمع چربی شکمی. عدم تشنگی. ادرار سفیدرنگ. احساس کسلی و بی حالی.
تظاهرات مزاج های مختلف دردستگاههای بدن
- کنش پنداری:
دموی: خوش بین، خنده رو، شجاع، صبور، بانشاط،راحت و بی قید
صفراوی: تیزهوش، حاضرجواب
سوداوی: وسواسی، دودل، منفی گرا، درونگرا، حساس و محافظه کار
بلغمی: منفی گرا، درونگرا، واقع گرا، بی اراده و تحت تاثیر، حساس، مواظب خودش، ترسو فراموشکار، کندذهن، مستعدافسردگی
- مزه دهان:
دموی: بی مزه
صفراوی: تلخ
سوداوی: ترش
بلغمی: شور
- بزاق دهان:
دموی: معمولی
صفراوی: کم و خشک
سوداوی: معمولی
بلغمی: فراوان
- تمایلات خوراکی:
دموی: شیرینی
صفراوی: شوری
سوداوی: ترشی، معمولی
بلغمی: شیرینی
- سازگاری با غذاها:
دموی: سازگاری با غذای سرد
صفراوی: سازگاری با غذای سرد
سوداوی: سازگاری با غذای گرم
بلغمی: سازگاری با غذای گرم
- میل به خوردن و اشتها:
دموی: فراوان با مقاومت
صفراوی: کم
سوداوی: فراوان با سیری زودرس
بلغمی: فراوان با مقاومت
- تمایل به آب خوردن
دموی: عطش نسبی
صفراوی: عطش فراوان
سوداوی: تمایل کم به آب
بلغمی: تمایل کم به آب
- پوست و چهره:
دموی: سرخی و برافروختگی
صفراوی: زردی چهره و چشم
سوداوی: سیاهی پراکنده یا غالب پوسشت
بلغمی: سفیدی و نرمی پوست
- چشم:
دموی: کدری اسکلرا
صفراوی: زردی اسکلرا
سوداوی: کدربودن سفیدی چشم
بلغمی: سفیدی و بی فروغی رنگ چشم
- موی سر:
دموی: ریزش مو، تاسی سر، پرمویی
صفراوی: ریزش مو، تاسی سر، حجم موی معمولی
سوداوی: پرمویی
بلغمی: سفیدی زودرس موها
- موی بدن:
دموی: معمولی
صفراوی:کم مو
سوداوی: پرمو
بلغمی: بی مو
- اندام ها:
دموی: تنومند
صفراوی: لاغری و باریکی و خشکی اندام، اندامها متوسط، استخوان بندی درشت
سوداوی:لاغری و باریکی و خشکی اندام ها
بلغمی: چاقی و درشتی اندام
- ترشحات بینی
دموی: عادی
صفراوی: کم و خشک
سوداوی: عادی
بلغمی: رقیق و فراوان
- تعریق بدن
دموی: فراوان(عرق گرم)
صفراوی: کم
سوداوی: کم
بلغمی: فراوان(عرق سرد)
- کنش کرداری:
دموی: سریع، چالاک، پر انرژی ونامنظم
صفراوی: سریع، چالاک، پرانرژی و منظم
سوداوی: کند، آرام، کم انرژی و منظم
بلغمی: کند، آرام، کم انرژی و نامنظم
